نژاد و زبان ارامنه
چه زمانی هستهٔ اصلی تشکیل دهندهٔ ملت ارمنی یعنی نژاد ارمنی به وجود آمده است؟ این پرسش پاسخی به جز زمان انشعاب اقوام هندواروپایی ندارد. دورهٔ نوسنگی، دورهٔ انشعاب نژاد مادر اقوام هند واروپایی محسوب می شود. هزارهٔ پنجم و چهارم قبل از میلاد دورانی است که به تدریج نژاد ارمنی در ساختار کلی نژاد هند واروپایی و نیز روند رشد بعدی تعدادی از گویش های هندواروپایی و دورهٔ گذر این گویش ها به زبان شکل می گیرد. به دنبال این دوره، دورهٔ بسیار مهم رشد زبان ارمنی شروع می شود. زمانی که ملتِ جداشده از اجداد نخستین اقوام هندواروپایی؛ یعنی، ملت نوزای ارمنی دیگر زبان مستقل خود یعنی زبان ارمنی را دارد که از بسیاری لحاظ مخصوص به خود اوست و به همین علت زبانی با ماهیتی کاملاً متفاوت است. این دورهٔ زمانی، هزارهٔ سوم قبل از میلاد می باشد.
ملت و زبان ارمنی زندگی خود را در وطن و کشور اصلی خود هایاسا / هایک آغازکرده است. ملت ارمنی شاخه ای مستقل از خانوادهٔ مادر اقوام هندواروپایی است که با ویژگی های مخصوص به خود چشم برجهان گشوده و در فلات ارمنستان اولین بار به زبان ارمنی (به ارمنی: Հայերեն هایِرِن) که یکی از زبانهای هندواروپایی است سخن گفته و در این سرزمین زندگی سیاسی و اقتصادی خود را گذرانده و تمدن خود را بنا نهاده است. این زبان امروزه در منطقه قفقاز و به ویژه در کشور ارمنستان و آرتساخ و سایر کشورهای دیگر که ارمنیان به عنوان جماعت ارمنیان پراکنده شناخته می‌شوند صحبت می‌کنند.
همه زبانهای هند و اروپایی از یک زبان منشعب شده‌اند که پیرامون ۶۰۰۰ سال پیش وجود داشت. زبانشناسان نام آن را زبان هند و اروپایی نخستین گذاشته‌اند و توانسته‌اند با همسنجی زبانهای امروزی هند و اروپایی تا اندازه‌ای آن را بازسازی کنند.
براساس یافته های تاریخی، هایاسا یعنی حکومتی که از هزارهٔ دوم قبل از میلاد وجود داشته بزرگ ترین بخش ارمنستان باستان را شامل می شده است. این نظر را جدیدترین بررسی ها تأیید می کند که در بین آنها کند و کاوهای باستانی والری خاچاطوریان، متخصص در تاریخ خِت ها، حائز اهمیت است. بر اساس تحقیقات قانع کنندهٔ وی، به ویژه بر اساس آنچه در منابع خِت ها در مورد صحت اسامی مکانی هایاسا / های ذکر شده است، تأیید می شود که نام مکانی هایاسا / هایک شامل اراضی موجود بین دریای سیاه و دریاچهٔ وانا، سلسله جبال تاوروس، رودخانهٔ یپراد، رودخانه های آرازنی، جوروخ، یپراد علیا و همچنین حوضچه هایآراکس علیا (ارس علیا) است.
دین و مذهب ارمنستان
مردم ارمنستان پیرو کلیسای حواري ارمني هستند كه نزد ايرانيان به كليساي گریگوری شناخته مي شود و کلیسای ملی ارامنيان محسوب مي شود. کلیسای حواري ارمني از اولين كليساهاي دنياي مسيحيت است و جزو کلیسای ارتدوکس شرقي به شمار می رود.
پس از ظهور مسیحيت و از قرن اول میلادی نخستین پیام آوران مسیحیت وارد ارمنستان شده و به تبلیغ این دین پرداختند. این مبلغان مسیحی دو تن از حواریون عیسی مسیح به نام های تادئوس و بارتوغومئوس بودند که بعد های برای گرامی داشتشان بر روی مقبره آنها کلیساهایی ساخته شد. کلیسای تادئوس مقدس یا قره کلیسا واقع در شمال غرب شهر ماکو در ايران محل شهادت تادئوس می باشد.
قبول دین مسیحی توسط ارامنيان دارای دو جنبه مهم می باشد. از يك سو گرویدن این ملت به مسیحیت نقطه عطف تاریخ ارمنستان محسوب شده و در واقع تمامی تحولاتی که اين ملت از ان پس شاهد بوده اند تا حد زیادی متاثر از این رویداد تاریخی بوده است. از سوي دیگر و از دیدگاه تاریخ مسیحیت نیز این رویداد اهمیت ویژه ای دارد چراکه ارامنيان نخستین ملتی هستند که در سال 301 ميلادي مسیحيت را به عنوان دین رسمی کشور پذیرفتند. شایان ذکر است که گرویدن کنستانتین امپراتور روم به دین مسیح و قبول مسیحیت به عنوان دین رسمی امپراتوری روم در سال 313 ميلادي صورت گرفت.
اولین کلیسای ارمنی توسط گریگور ملغب به گریگور روشنگر در شهر واقارشاپات (اجمیادزین کنونی) و در سال 303 ميلادي ساخته شد و پس از گذشت بيش از 1700 سال این مکان كماكان مقر اصلی کلیسای ارمنی است.
